Sync Хамтлагийн дуулсан Залуусын хот дуу

энэ линкээр орж татан аваад сонсоно уу
http://www.4shared.com/music/QLv_5m_-/Zaluusiin_hot.html

"Зулай Цагаан Алтай 2012" Сүлд модны наадам, шинэ жилийн цэнгүүн

• Баянзүрх дүүрэг АМАЗОН палас 12 сарын 17нд 18 цагаас, Ulaanbaatar, Mongolia

• 

  Description

  Урилга. Эрхэм хүндэт ноён, хатагтай......................... таныг "Зулай Цагаан Алтай 2012" Сүлд модны наадам, шинэ жилийн цэнгүүнд хүрэлцэн ирж Алтай нутгийнхаа оюутан залуустайгаа нэгэн үдшийг дурсамж дүүрэн өнгөрүүлэхийг хүсэж байна. Ирж буй ондоо эрүүл энх, аз жаргал, амжилт бүтээлээр дүүрэн байхыг хүсэн ерөөе... Улаан хивсний ёслол, Халуун виногоор таныг угтан авах болно Олон олон сюрпрайз та бүхнийг хүлээж байгаа Урилгаар: Говь-Алтай аймгийн шилдэг уран бүтээлчид Монголын Рок попын залуу одод "Universe best songs" наадмын шилдэг оролцогчид Нэг суманд 25 такс тараагдана. Дараах Салбар хороодын дарга нараасаа таксаа авна уу... Есөнбулаг Т.Пүрэвсүрэн 99000915,98999159 http://facebook.com/profile.php?id=100001770198900 Алтай С.Уранбилэг 99607680 http://facebook.com/uranbileg.umbii Бугат Д.Үүрийнтуяа 95297783,95299029 Баян-Уул Б.Номин-Эрдэнэ 91200801 http://facebook.com/profile.php?id=100002439584728 Бигэр М.Гүнбаяр 99225662 http://facebook.com/gunbee.munhuu Дэлгэр Т.Буянтбаян 99486300 http://facebook.com/profile.php?id=100003208116885 Дарви Бат-Өлзий 99484446 http://facebook.com/batulzii.baya?ref=ts Жаргалан П.Дэлгэрцэцэг 88110356,99163816 http://facebook.com/delgertsetsegp Шарга Б.Шинэбаяр 99790643 http://facebook.com/profile.php?id=100000968538276 Цогт н.Ундармаа 99603276, 98222832, 88808276  Цээл Батхишиг 99666509 Тайшир Б.Базархуяг 99906021 http://facebook.com/profile.php?id=100003062705900 Төгрөг Г.Ганцэцэг 93035251 http://facebook.com/profile.php?id=100001091514762 Тонхил Б.Цэдэндамба 99987238 http://facebook.com/tsedendamba.boldbaatar Халиун Г.Батбаатар 99955364, 88552269 Хөх морьт Д.Наранбадрах 99202495,98944888  http://facebook.com/profile.php?id=100002304906007 Чандмань Д.Халиун 99900206 http://facebook.com/haliun.dagvadorj Эрдэнэ А.Төгсбаяр 91811501 http://facebook.com/profile.php?id=100002993100954 Ерөнхий зохион байгуулагч "Ирээдүй-Алтай ОЮУТАН ЗАЛУУЧУУДЫН ХОЛБОО" Ерөнхий ивээн тэтгэгч "Алтайн эрин сан" TAX-9999₮ Дэлгэрэнгүй мэдээллийг 99058714,88110356,98944888,91051212 утсаар govialtai_b@yahoo.com хаягаар авна уу... http://facebook.com/gobialtai.mongolia МЕНЮ 1. Ассорти 2. Үхрийн жигнэсэн мах 3. Пиво 0.5 мл 4. Цэвэр ус, Ундаа 5. Шампанск 6. Торт 7. Архи 8. Жимс 9. Алтай дарс Нэг ширээнд 10 хүн суух ба сум сумаараа суухгүй найзуудаараа болон ангиараа нэг ширээнд суух хүмүүс урьдчилж мэдэгдэнэ үү. Ширээ захиалга утас: 99607680 С.Уранбилэг

Их говийн тэмээний баяр

"Их говийн тэмээний баяр-2011" Говь-Алтайн тэмээчдийн долдугаар их наадам өнгөрсөн өдрүүдэд Алтай хотод өргөн дэлгэр болж өнгөрлөө. УИХ-ын гишүүн "Алтайн хөгжил 21дүгээр зуун» ТББ-ын тэргүүн Ц.Дашдорж, УИХ-ын гишүүн "Алтайн эрин сан" Хантайшир бөхийн дэвжээний тэргүүн Ж.Энхбаяр нар ивээн тэтгэж, Аймгийн ИТХ, ЗДТГ, ХХААЖДҮГ зохион байгуулсан энэ удаагийн их говийн тэмээний баярт 18 сумын 201 тэмээчин, 602 тэмээтэйгээ оролцлоо.

...Тэмээ таван хошуу малын минь нэг
Тэмээ таван амьд эрдэнийн минь  нэг
Тэмээ тал, говь, хангай гурвал нутагт минь  бий
Тэмээ таван тивээс  манай улсад л бий...
Тийм ээ! Амар амгалангийн бэлгэдэл болсон энэ аварга амьтан Монгол түмний буян заяаг тэтгэсээр, тээсээр  иржээ.
Говь-Алтай аймаг тэмээнийхээ тоогоор улсад байнга айргийн тавд багтаж байдаг.Сүүлийн жилүүдэд тэрэг техник өргөн хэрэглэх болсноор тэмээгээ унаж ачин, эдлэх нь эрс багасаж  ноос, сүүг нь л ашиглан, идшинд хэрэглэх болсноор тоо толгой нь хорогдсоор байгаа нь нууц бишээ. Иймээс тэмээний сүү сааль ашиг шимийг өргөн ашиглаж, ноосыг нь боловсруулан чанартай бүтээгдэхүүн хийх, тоо толгойг өсгөхөд иргэд малчдын анхаарлыг төвлөрүүлэх зорилгоор нийтийг хамарсан "Их говийн тэмээний баяр", Алтайн тэмээчдийн наадмыг жил бүр зохион байгуулдаг болсон.

Энэ удаагийн наадам "Алтайгаа хамтдаа хөгжүүлье!" уриан дор тэмээний сүү, сүүн болон ноосон бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдаагаар эхэллээ. Алтай нутгийн тэмээчид маань сүүлийн жилүүдэд ингэний сүү, тэмээнийхээ ноосоор олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж иргэд олон түмний хэрэгцээнд нийлүүлдэг болсон нь нэлээд эрэлттэй зүйл болсоор байна. Үзэсгэлэн худалдаанд 18 сумын 92 үйлдвэрлэгч 20 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнээр оролцож 16 сая 682,000 төгрөгийн борлуулалт хийлээ. Энэ жилийн наадмын шилдгийн шилдэг Гранпри шагналыг Төгрөг сумын "Асралт буурал хайрхан" хоршооны ингэний сүүн бүтээгдэхүүн хүртлээ. Шилмэл сүүн бүтээгдэхүүний эзнээр Цээл сумын сумын Б.Соёлмаа тэргүүлж, Бигэр сумын Б.Оюунчимэг, Халиун сумын "Говийн-Ундраа" хоршоо удаах байруудыг эзэллээ. Харин шилмэл ноосон бүтээгдэхүүнээр Шарга сумын Б.Баасандуламын ноосон эдлэл түрүүлж, Есөнбулаг сумын Д.Сэлэнгээ, Баян-Уул сумын Б.Санчирсүрэн нарын бүтээгдэхүүн удаалжээ.

Тэмээний ганган хэрэглэлээр Цогт сумын Д.Чанцал тэргүүлж, Алтай сумын "Буурал аж богд "хоршооны бүтээгдэхүүн, Дэлгэр сумын Я.Цэвэлмаагийн урласан хэрэглэл хоёр, гуравдугаар байрт шалгарсан байна. Тэмээний баярын үеэр болсон нэг томоохон арга хэмжээ бол Монгол Улсын төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, гавьяат эдийн засагч, Монгол Улсын 17 дахь Ерөнхий сайд Пунцагийн Жасрай агсны хүрэл хөшөө, цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нээлт байлаа. Энэ үйл ажиллагаанд УИХ-ын гишүүн Ц. Дашдорж, Ч.Улаан нар болон аймгийн удирдлагууд, хөшөөг урлан бүтээгчид, Жасрай агсны үр хүүхэд, төрөл төрөгсөд, иргэдийн төлөөлөл зэрэг олон хүмүүс оролцлоо. Алтайн тэмээчид их наадамд оролцогчдын хүндэтгэлийн тэмээн жагсаал Шүтээний өндөрлөгөөс эхлэн аймгийн товийг наран зөв тойрч төв цэнгэлдэхэд орж ирэхэд үзэгчид алга нижигнүүлэн ташиж хүлээн авсан юм. "Их говийн тэмээний баяр-2011" Говь-Алтайн тэмээчдийн долдугаар их наадам ёслол төгөлдөр эхэлж, түрүүлсэн тэмээчдээ шагнаж алдаршуулах, хурдан ат, торомны уралдаан, буухиа тэмцээн, сайхан тэмээтэй ганган хос, тэмээний сэдэвтэй ерөөл магтаал, дуу, шүлэг, шилмэл ингэ, буур шалгаруулах гээд олон чиглэлээр өрнөлөө. Энэ удаагийн Их говийн тэмээний баярын хурдан атны уралдаанд 136 ат уралдааны замд гарснаас Бигэр сумын Б.Эрдэнэтулгын хөх ат түрүүлж, Цогт сумын П. Цогт-Эрдэнийн улаан ат удаалан, Эрдэнэ сумын Ц.Дамдины шар ат гуравт хурдалж, Халиун сумын Н.Цогбаярын хөх ат , Цогт сумын Б.Батсайханы шар ат айргийн тавд ирсэн байна.
Мөн сайхан тэмээтэй ганган хосоор Цээл сумын Ц.Гансүх, Н.Нансалмаа нар шалгарчээ. Сүүлийн үед тэмээчид тэмээнийхээ угсаа чанарыг сайжруулахад ихээхэн анхаардаг болжээ. Тэмээний баярын үеэр наймаа солилцоо хийхийн зэрэгцээ өөрийн ингэ, буураа бусдынхтай жишин харьцуулах зэргээр бүтээлч үйл ажиллагаа явуулдаг болсон гэнэ. Энэ жилийн тэмээний баярын уралдаанд шилмэл буураар Шарга сумын Ж.Мөнхдалайгийн хар буур, шилмэл ингээр Цээл сумын С.Лхагваагийн хөх ингэ түрүүлжээ.

Монгол Улсыг тунхагласан өдөр болон "Их говийн тэмээний баяр-2011" наадмын хүрээнд төрөл бүрийн салбарын тэргүүний ажилтнаар 12 хүн шагнагдсаны зэрэгцээ аймгийн шилдэг тэмээчин хүндэт өргөмжлөлийг таван тэмээчин гардлаа. Тэмээний баярт МУСТА дуучин Д.Намсрайноров, П.Идэржавхлан, Г.Эрдэнэтунгалаг нар ая дуугаа өргөн нэгэн оройг дуу хуурын эгшгээр үдэж тэмээний баяр наадмын үйл ажиллагаа өндөрлөсөн юм.
Эх сурвалж: МонцамэШ.Цоодол

БИД ХҮСЭЖ БАЙНА. ТИЙМЭЭС БИ БИЧИЖ БАЙНА.

“Би Монгол хүний саруул ухаанд итгэнэ” Энэ бол Ардчилсан хувьсгалын түүчээ С.Зориг  агсаны хэлсэн үг. Ийм сайхан үгс  биднийг эрүүл саруул сэтгэж, тэр сэтгэсэн  бүхнийхээ төлөө ухаалгаар хөдөлмөрлөж , ирээдүйн сайн сайхан бүхэнд хөтлөн аваачна гэдэг бид итгэдэг.

• Бид түрүүвчиндээ биш толгойдоо баялагтай Монгол залуучууд болон хөгжихийг хүсэж байна.

Эрхэм баялаг эрдэм мэдлэг. Зарим залуучууд оюуны биш материаллаг баялгийг шүтэх болж. Энэ нь бодит шашинд мөргөж, цаасан мөнгөөр амьдрал хэмжигдэнэ хэмээн ойлгож байгаа бололтой. Зарим нь үхэхийнхээ өмнө мөнгөөр бүхнийг авч болохгүй байна гэдгийг ухаарч, тэр материаллаг баялгийг аваад үхэж болдоггүй гэдгийг ойлгож харамсалтай нь тэрийгээ өргөн олонд тунхаглаж чадахгүй өнгөрөх тохиолдол гаргах юм. Чиний толгойд байгаа мэдлэгийг хэн ч хулгайлж чадахгүй гэж мэргэн үг байдаг. Зарим хүмүүс үнэтэй машин, үнэтэй байр, мөнгөөр худалдаж авч болох жаргалд ташуурч амьдралын үнэт зүйлийн талаар ташаа ойлголттой болох замаар хурдалсаар байна. Мөнгөөр бие биенээ хэмжиж бэл бэнчингээр зиндаа тогтоох хурдны замаар бас нэг хэсэг нь хурдалсаар байна. Хэр зөвийг би сайн мэдэхгүй юм.Толгойдоо баялагтай, зорьсон зорилгынхоо төлөө хөлсөө гаргаж хөдөлмөрлөж чаддаг Монгол залуусаар би бахархдаг. Оюуны баялаг бол насны баялаг гэдэгт би итгэдэг. Түрүүвчний баялаг бол зуурдын баялаг гэдэгт би итгэдэг. Монгол түмэн мөнгөний хүчээр  дэлхийг эзлээгүй, Еврей үндэстэн мөнгөний хүчээр дэлхийд нөлөөлөл тогтоогүй энэ адил тал. Бас нэгэн ижил тал нь оюунлаг хүмүүний хүчээр Монголчууд дэлхийг эзэлж, Еврейчүүд дэлхийд нөлөөлөл тогтоож байна. Олон залуучуудыг дэлхийн шилдэг сургуулиудад бэлтгэж хойч үеийн  сайн сайхны төлөө хөрөнгө оруулах боломжийг энэ цагт амжуулах нь хамгийн чухал байна. Явахаараа ирдэггүй биш ирээд өөрчилж чаддаг, ирэхээрээ хийдэггүй биш Ардчилсан Монгол Улсын төлөө хөдөлмөрлөдөг тийм залуусийг олноор бэлтгэх боломжийг бодлогоор дэмжихийг бид хүсэж байна.

• Хүний үнэт эрүүл мэндийг үнэгүйгээр хэлэлгүйгээр авч байгаа явдалтай хариуцлага тооцохыг хүсэж байна.

Эрүүл биед саруул ухаан оршино. Хүний эрүүл мэнд нь хүнд заяасан хамгийн үнэт баялаг юм. Учир тэр баялаг хүний эрдэнэт амьтай эн тэнцүү юм. Тэрхүү баялгийг хамгаалахын тулд хүмүүс асар ихээр мөнгө үрж, гэмтэхээр нь хэдэн саяар мөнгө үрж түүний төлөө байдагаа гөвдөг. Тэгэхээр үнэ цэнэ нь ойлгомжтой. Тэрийг минь зөвшөөрөлгүйгээр, хэлэлгүйгээр үнэгүйдүүлж байгааг хараад зүгээр суухад үнэхээр гомдмоор. Утаанд миний өмч уушиг минь угаартаж, түгжрэлд миний өмч тархины минь стрэсс ачаалал авч, бусдын хүнд сурталд миний өмч цаг хугацаа минь гамгүй урсаж, бусдын хооронд хэлхэлдэх авилгалд нүд минь хорсож үнэт эрүүл мэндийг минь дортойтолд орууллаа. Бид бүхнээс үнэт баялаг бол мөнгө биш гэдгийг бид сүүлийн хэдэн жил биеэрээ мэдэрч байна. Эрүүл биетэй байлгах гэж  хүн бүр бодох авч одоо бодлоос минь хол даваад байна. Өөрөөр хэлбэл дийлэхээ болилоо. Нийгмийн замбараагүй зохион байгуулалт, буруу хот төлөвлөлт, олон шат дамжлага, авилгаар хөдөлдөг явдлууд, ил далдаар бидний эрүүл мэндийг үнэгүйгээр хулгайлан авч байна. Энд хэн буруутай вэ? Би хийж чадна гэж гарч ирсэн эрхэмүүд, ард түмний төлөө биш арын хаалгаар шургагчид буруутай. Төлөвлөсөн зам чөлөөтэй давхиж, төлөвлөсөн байшин барьж жаргалтай амьдрах боломж байсан. Үнэт эрдэнийг бидний далдуур зөвшөөрөлгүй мөгжигсөдтэй хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Өөрийнхөө тэр үнэт зүйлийг тэр бас үнэгүй болгож байгаа гэдгээ санах хэрэгтэй.

• Ард түмнээ үл тоодог биш тэднийгээ дээдэлдэг төртэй байхыг хүсэж байна.

Ард түмэн мэхлэгдэж байгаагаа нэг л өдөр мэддэг. Нуруунд нь хүйт даасан өдрүүд зарим залуучуудын амьдралд нэг биш удаа байгааг биеэрээ мэдэрсэн залуус тод хэлэх байх. Энэ амьдрал хичээлээс гадуур ажиллах орлого  олохгүй орчингүй оюутаны амьдралд бий, мэдээллээс хол амьдралын эрхээр хөдөөд амьдрах залуучуудын амьдралд бий, оюун санаа, мэдлэг чадварыг үл үнэлэгч нийгмийн золиос болж буй хотын залуусын амьдралд бий зуны халуун өдрүүдэд зарим залуусын ирээдүй даарч байна. Залуучууд өөрөө өөртэйгээ тэмцэх ёстой гэдгийг залуучууд бид мартах ёсгүй. Гэхдээ нийгэм биднээр даажигнахыг зөвшөөрч болохгүй. Үнэн мөний төлөө зүтгэсний төлөө, эрх мэдэлтнийг дагасаны горонд зарим нь шоронд сууж, зарим нь алтан амиа алдаж байна. Хуулиар хамгаалагдсан эрхийг минь мөнгөөр, итгэлээр , ирээдүйгээр хуурч авч байна. Амласнаа мартдаг ноёдыг сонгохыг хүсэхгүй байна. Таны төлөө зүтгэе, сонгогчид бол хаан энэ тэр хаана байна. Ард түмэн зарим хэсэг чинь халамжын мөнгө, хүний хөгжлийн мөнгөө авахаар хүлээх нь амьдралын зорилго нь болж байна. Яг л хүүхдийг чихрээр хуурах мэт.  Ийм өрөвдөлтэй байдалд хүргэсэн нь  ард түмэн өөрсдөө юу? Төр үү? Хэн хариулах вэ? Төрийн хуулийн гадна Монголын нэг ч иргэн байх ёсгүй. Сайн сайханы төлөө нь хуруугаа хөдөлгөх дургүй мөртлөө. Хариуцлага хүлээлгэх болохоороо нэг үгний өөнд ял тулгана. Ард түмэн бол тэнэг биш. Ард түмэн дээдлэн шүтэгдэхийг хүсээгүй. Зүгээр л дэндүү даварч байгааг чинь гайхаж байна.

• Бид та бүхнээс баялаг өвлөж, түүнийгээ ирээдүй хойчдоо үргэлжүүлэн өвлөхийг хүсэж байна.

Үндэстний ухаантнууд зөвхөн үеэс үед баялаг өвлөхийн төлөө байдаг. Зуунаас зуун дамжин өөрсдөөсөө харамлан ирээдүй хойчынхоо төлөө өндөгөө  харамласан шувуу шиг миний өвгөд үнэт баялагуудаа хамгаалсан. Үнэт баялаг гэдэгт газрын баялагаас оюун санааны баялаг хүртэлх бүх л баялгийг ойлгоно. Бидний өвгөд ирээдүй хойч гэдэгтээ ганцхан 21 дүгээр зууны эхэнд амьдрагсадыг ойлгоно гэж хэлээгүй нь лавтай. Монголын үе үеийн үр садыг тунхагласан. Гэтэл өнөө цагын холч хараагүй, хойч үеийн талаар дутмаг бодолтой хүмүүс өөрийгөө хүчирхэг байлгах, өөрийн хамаатан садан, өөрийн үр хүүхдээ хангалуун байлгах атгаг бодол тээж хандаж байна. Монголын бүхий л баялаг бидний дараа үргэлжлэх үе үеийн өмч байх ёстой. Үеэс үед өвлөгдөж үе үеийнхэний сайн сайханы төлөө зарцуулагдах ёстой. Шударгаар хөдөлмөрлөж буй залуус шударга бусаар хөрөнгөжиж буй баячууд, бусдын мөнгөөр бардамнагчдыг хараад нүд нь хорсож байна. Өвгөдөөсөө өвлөсөн баялагыг минь хувиарлах гэж байгаа бол хүртээмжтэй,тэгш хувиарлах хэрэгтэй. Тэр баялгийн эзэд торинож байна. Залуучууд бид нар чинь бас тэдний өмнө хэлэх үгтэй, хувиарлаж өгөх баялагтай байх ёстой гэдгийг ТА болгооно биз ээ. Та бүхний байхгүй болсон хойно тэд цөөхүүлээ цохичихсон гэж сонинд хэвлээд яахав дээ.

• Нүүдэлчдийн чөлөөт бие даасан амьдралын сэтгэлгээг Ардчилалын эрх чөлөөт бие даасан хараат бус амьдралд сэргээн хөврүүлэхийг болгохыг хүсэж байна.

Ардчилалд хэвшиж буй бие даасан амьдралын хэв маяг аль эрт нүүдэлчдийн амьдралд жинхэнэ утгаараа байжээ. Бид чинь ардчилал хэмээх  шинэ нийгэмд ороод ирсэн чинь бие дааж өөрөө хоолоо хийж иднэ гэсэн жаргалтай дүрмээр амьдрах гэсэн чинь нэг л дасаж өгөхгүй зовж ямартаа заримдаа хоосон хонох нь шахуу байхав дээ. Бидний өвөг дээдэс чинь гурил гэдэг юмаа өөрсдөө тээрэмдэж, мах гардаг юмаа өөрсдөө маллаж хооссон хонохгүй айл бүр хүнээс гуйхгүй амьдарч, айл саахалтаараа хөдөлмөрөө нэгтгэж орчин үеийн багаар ажиллахыг үнэндээ жинхэнэ утгаар үзүүлж өгч байсан. Харин одоо тэгсэн чинь өөрсдөө хөдөлмөрлөхгүй, хөршдөө итгэхгүй нийгмийн төрх илэрлээ. Уг нь бид ердөө л биеэ дааж амьдарч сурах гээд байгаа юм шүү дээ. Аль 13 дугаар зуунд хэн ч хэлээгүй байхад овог, аймаг болж өрх бүр  бие даан амьдарч хөдөлмөр, оюун ухаанаа нэгтгэж байжээ. Гэтэл одоо нэгдээчээ, нийлээчээ дэмжий гээд ч нэгдэхгүй энийг ер ойлгохгүй байгаа юм.  Сонин шүү. Нүүдэлчдийн удамд тэр үеийн бие даан амьдрах ухааны үр байгаа гэдэгт итгэдэг. Итгэхдээ энэ цагт тэр хөвөрч ургана гэдэгт итгэдэг.

• Бид эрүүл цэвэр орчныг ирээдүй хойч үедээ үлдээн амьдрахыг хүсэж байна.

Монгол хүн эрүүл орчинд амьдрах эрхтэй. Байгальтай зохицон амьдарч ирсэн Монгол түмэн хотжилт хэмээх шинэ нэр томьёотой тулгарсанаас хойш өөрсдийгөө ойлгохоо болиод байна.Учир нь байгаль дэлхийтэй харилцах ухаанаа үл ойшоон тэднийг үй олноор нь устгах, агнах, ухах, төнхөх, хөрөөдөх, гамгүй хэрэглэх, тасдах, бохирдуулах зэргээр Монгол үсгийн сангын сөрөг утгатай үгнүүдийг амьдралд илүүтэйгээр хэрэглэх болжээ. Энэ байдалтай санал нийлэхгүй байгаа байгаль дэлхий гандуулах, зуджуулах, усгүйдүүлэх, нүүлгэх, үл ургах, шуурах, хүйтрүүлэх, хөдлөх, хөлдөөх гэх мэт сөрөг арга хэмжээг авч эхлээд байна. Монголчууд төдийгүй Дэлхийн хүн төрөлхтөн байгалийн араншинг дийлэхээ болж нийгмийн хуулиар бүхнийг шийдэж болохгүй гэдгийг улам ойлгосоор байна.  Эрүүл цэвэр бүхэн үлдэхгүй байгаа явдал нь өнөөгийн бидний  зохисгүй авир, хайхрамжгүй хандлага,бодлогогүй алхмуудтай шууд холбоотой. Угаадасаа гудамжиндаа хэнэггүй цацдаг, хогоо гудамж талбайдаа тоолгүй хаядаг тэр нь агаарт ууршиж эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлдөг, тэр бүхэн дээр нь хүүхдүүд тоглодог өсдөг муу зуршилтай Монголчууд бид биш байх учиртай. Тиймээс энэ цагийн эзэн нь сууж буй Монголчууд бид энэ нутгаас нүүхгүй нь лавтай. Эртний нүүдэл эдүгээгийн нүүдэл өөр гэдгийг ялгаж эрүүл цэвэр орчиныг үр удамдаа үргэлжлүүлэн үлдээх нь онгон байгаль өвлөж авсан Монгол хүн бүрийн ухамсарын дээд хэмжүүр байх ёстой.

• Нийтээс хуримтлуулсан мөнгийг нэг хэсэг нь хуваан хүртдэг олигархийг шүүмжлэхийг хүсэж байна.

Олигархиуд тухайн цагтай амжилттай ч цаашдаа тэд задран унадаг. Монголын эдийн засгийн ерөнхий төрх нь төврүү татан төвлөрүүлэх тогтолцоотой юм. Энэ тогтолцооны хамгийн том гажиг дахин хуваарлахад илэрдэг. Энэ гажигийг засахгүй бол эдийн засгийн хөшүүрэг хөгжлийн түлхүүр болж чаддаггүй. Бүх орлогыг татан төвлөрүүлэх гэсэн оролдого нь орон нутгийн болон салбарын хөгжлийг боомилж байдаг. Тиймээс аль болох төвлөрүүлэх бодлогыг саармагжуулж улмаар орон нутаг, тухайн салбарыг бие даах тогтолцоо руу хөгжүүлэх оролдого хийх ёстой юм. Нийтээс төвлөрсөн мөнгийг бүтээн байгуулалтанд биш үрэлгэн мөнгөний урсгалд оруулж буй нь хамгийн том гажигыг бий болгож байгаа юм. Төрөөс хуваариласан мөнгийг тендер, худалдан авалт зэрэг хуулийн дагуу нэрийн дор их багаар хуваан завшдаг явдал нь тэд нарыг ерөөс ичээдэггүй. Ичдэг хүмүүс нь ард түмэн, өмнөөс нь ичээд чимээгүйхэн явж байгаа юм. Манайхан ч манжийн дарлалаас өмнө бас шударга дүрэм их байсан шүү. Тайж, хар ард ялгалгүй алба гувчуураа мөнгөө төлж, мөн тайж, харц ард ялгалгүй дахин хуваарилалтыг хүртэж байсан. Ардчилсан нийгэмд нийтийн өмчийг нэгээрээ идэх гэх ойлголт байдаггүйг анхаарна уу!

Хүсэл бүхэн биелдэг. Энэ хүсэл ихийг хүссэн хүсэл биш. Энэ нийгмийн болохгүйг тэгшлэх гэсэн хүсэл. Энэ хүсэл нэг хүний хүсэл биш. Эрүүл сэтгэдэг хүн бүрийн хүсэл. Хүсэл биелдэг юм. Хүсэл биелнэ гэдэгт би итгэдэг.

(Гурван хулд Овогт Н.Дашдаваа)

Бигэр сумынхан “Марко поло”-той “дайн зарлажээ

Ашиг хонжоо хайсан төрийн түшээдийг “олон толгой” ярьж, хэрэлдэж байх хойгуур газар нутгийг чинь хэн дуртай нь сэндийлж байна. Алтны орд эзэмших эрхтэй гэх “Марко поло” компанийнхан Бигэр сумынхныг атгандаа оруулжээ.
Тус компани нь “Макс”-ын Д.Ганбаатарын эзэмшлийнх аж. Тэрбээр алтай нутгийн хүү. Гэвч эх нутагтаа унаган хүү эзний ёсоор ханддаг байтал иргэдийг нь элэг барьж, эрэмдэг зэрэмдэг болгоход хүргээд байгааг эх сурвалж хэллээ. Бидэнд ирсэн мэдээллээр тус компанийн харуул хамгаалалтынхан 60 настай өвгөнийг төмөртэй гавалж гадаа хонуулсан, нутаг усаа тахиж байсан бөөгийн хөлийг хугартал цохисон, нутгийн иргэнийг хөх няц болтол нь зодсон гээд асуудал үүсгэжээ.
Эх сурвалж ярихдаа “Цагдаагийн байгууллага үнэн зөвийг тогтоож ажилладаг байх ёстой. Гэтэл ард түмний төлөө бус авлигачдын төлөө ажиллаж байгаа. Бигэр сумын цагдаагийнхан бүгд хэн нэгний гар хөл болсон. Энгийн иргэдэд эрүүгийн хэрэг үүсгэн, байцааж байгаа нь хууль бус.  Гомдол гаргасан иргэдийн асуудлыг авч хэлэлцдэггүй. Мөнгөтэй компанийн эрх мэдэлд ажиллаж байна” гэж байсан юм.
Говь-Алтай аймгийн Бигэр сум алтны нөөцөөрөө улсад дээгүүрт орно. Нутгийн иргэдийн ярьж буйгаар алт нь шаргалтаж харагддаг гэнэ. Уул нь алтаар дүүрсэн байхад улс орон нь хөгжихгүй байгаагийн учрыг өнөөх л эрхтэн дархтнуудтай холбон тайлбарлаж байна.
Тус сумын иргэд амьжиргаагаа залгуулахын тулд гар аргаар алт олборлодог аж. Одоогийн байдлаар хувиараа алт олборлодог 50 мянга гаруй хүн байгааг эх сурвалж хэлсэн юм. Тэд амин зуулгаа залгуулахын тулд алтны компанид адлуулан хөдөлмөрлөдөг.
Хэдхэн хоногийн өмнө гар аргаар алт олборлогчид алтны компанитай “дайн” зарлажээ. Тэдний тэмцэх болсон шалтгаан нь хууль бус лицензтэй компани газар нутгийг нь хөндийлж буйд бухимдсан гэнэ.
Иргэдийн ярьж буйгаар “Марко поло” компанийнхан тусгай зөвшөөрөл гаргуулахдаа хууль бус арга хэрэглэжээ. Учир нь орон нутагт тусгай зөвшөөрөл олгоход тухайн нутгийн удирдлага, сум орон нутгийн ИТХ, иргэдийн саналыг харгалзан үздэг.
Гэтэл хэний ч саналыг үл тоон зөвхөн Засаг даргын зөвшөөрлөөр нийтийн эзэмшлийн газрыг өөрийн болгосон байна. Түмнээ бодоогүй алт хайсан Засаг даргын балгаар нутгийн иргэд хохирч байгаа аж. Энэ хэрэгт Говь-Алтай аймгийн Засаг дарга Г.Бямбажав буруутай гэнэ. Тэрбээр дур мэдэн лиценз олгосон мэдээтэй.
Аргаа барсан нутгийн иргэд Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамнаас авахуулаад хандаж үзээгүй газар гэж үгүй. Адаг сүүлд нь Мэргэжлийн хяналтын газарт хандаж “Марко поло” компанийн үйл ажиллагаа болон хууль бус авсан гэх лицензийг шалгуулахаар хүсэлт гаргасан байдаг.
Үүний хариу мэргэжлийн хяналтынхан тухайн газарт шалгалт хийсэн байна. Шалгалтын үеэр нутгийн тусгай
хэрэгцээнд байгаа газарт “Марко поло” компанид тусгай зөвшөөрөл олгосон нь эрх зүйн хувьд зөрчилтэй.
Энэ үйлдэл нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн 19.4 дэх заалтыг зарчсөн гэсэн дүгнэлт гаргажээ. Мөн тусгай зөвшөөрөл олгохдоо сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчид болон аймгийн ИТХ-ын тэргүүлэгчдийн саналыг аваагүй болохыг ил болгосон байна.
Түүнчлэн энэ үеэр тус компанийн тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгох шийдвэр гаргажээ. Гэтэл өдгөө байдал бахь байдгаараа. Өнөөх даварсан компани нь иргэдийг дарамталсаар. Харин ч ард түмний хүргүүлсэн шаардах хуудсыг аль нэг ширээнийхээ буланд нуун дарагдуулж, арга ядахдаа албан бичгийнхээ тоог зөрүүлж алдаатай гэмээр хариу өгдөг аж.
Энэ нь иргэдийг доромжилж буй нэг хэлбэр хэмээн нутгийнхан ярьж байв.
Эх сурвалжийн хэлснээр тус компани нь тусгай зөвшөөрлөө Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамнаас авчээ. Тус яамны сайд нь олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр “Марко поло” компанийн 15337X дугаартай тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгоно хэмээн ам алдсан байдаг.
Гэтэл аман дээрээ хүчингүй гэчихээд, ар худрагаар нь зөвшөөрөл олгожээ.
А.Лхагважав
Эх сурвалж: “Нийгмийн толь”

Лодонгийн Түдэв : Хөмрөг

Говийн малчныд хангайгаас зочин иржээ. Дэлгэр цаг байсан болохоор хүн мал цөмөөрөө л тайван жаргалтай зоо тэнүүн сэтгэл өег ажээ,

Хангайн зочин говийн бүгчим халууныг гайхаж хамаг хувцсаа тайлж бараг л чармай нүцгэн суух болов
- Та нар мөн бөх голтой улс аа! Энэ дүү гэсэн халуунаар хөвөнтэй дээлнээс салдаггүй. Яаж бээчихгүй явж байнаа? гэж хангайн зочин гайхан асуув. Өвгөн тэмээчин инээмсэглэж

- Хөвөнтэй дээл ч бас нимгэдээд байна. Yстэй үзүүрсэг өмсөөд явбал халуунд сайхан таардаг юм. Сэрүүхэн гээч гэв. Хангайн зочин түүнд итгэсэнгүйгээр барахгүй өөрийгөө сөргүүлэн дооглов гэж бодоод шар нь хөдлөвч худ ураг болсон хүнтэйгээ анхны өдөр муудалцахаас болгоомжлоод дуугүй болж биеэ барив.
Тэмээчин өвгөнөөс таваг шиг хар ширээрээ та юу л хийх гээд байгаа хүн бэ? гэж Хангайн зочин тэсэлгүй асуув.
- Тэмээ тахална! гэж өвгөн тэмээчин хариулахад тэр чихэндээ итгэсэнгүй.
- Тэмээ тахлана гэв ээ?
- Тэмээ!
- За за больж үз. Хэзээ ширээр мал тахлаж байлаа. Адуу л тахтай байдаг биз дээ. Тэгэхдээ бүр төмөр тахтай явна гээч. Тэмээг юу боллоо гэж тахлана вэ? очиж очиж ширээр шүү! гэж Хангайн зочин гайхлаа. Өвгөн тэмээчин говийн хүний ёсоор үгээ зөөж
- Тэмээний тавхай элсэн дунд тэсдэггүй юм. Тах хэрэгтэй л дээ.
- Ха ха ха! Одоо элсэн дунд тэмээн тавхай элэгдэнэ гэж үү дээ? Нурсан зөөлхөн элсэнд тэмээн тавхай байтугай хүний хөл ч сайртахгүй биз. Говийнхон доогтой, бас тэгээд хангайхныг хэрдээ басамжилдаг байх нь ээ? гэж хангайн зочин бухимдлаа. Тэмээчин өвгөн
- Яалаа гэж басамжлах вэ? Говийн элсэн манхан дундуур удаан явбал юу ч тэсэхгүй! Цэвэр элс гэдэг чинь өрөвтөл хуурайтай адил. Өөх тос, хир буртаг болчихсон дээлтэйгээ элсэн дээр хэд өнхрөөд босоход л бараг шинэ, болоод орхидог юм. Ер нь тэр хот газрын хими цэвэрлэгээнээс дутахгүй л дээ. Тэмээн тавгийг ч шудраад хаячихдаг юм. Ширээр давхар тахалчихвал нэлээн тэснэ дээ гэж зугуухан ярив.
"Тэмээ тахлана гэдгийг анх л сонслоо. Тэгээд бас төмөр биш ширээр тахалдаг байх нь ээ" гэж хангайн зочин сониучлан бодсоноо
- Элс юм цэвэрлэдэг ч юу л бол? гэв.
- Yдээс хойш энэ хойт Бөөргийн элс рүү очоод л үзье л дээ. Наад бахиал чинь тос нэвчээд үзэх аргагүй болж. Бөөргийн элсэнд хэд алхаад цэвэрлэж ав л даа. Далимд нь би нөгөө муу солбиу хүрэнгээ тахлаад орхиё. Тэрхэн элсэн тушаа байгаа гэж тэмээчин санал болгов.
- Яршиг ч юм уу даа! Манай хангайд бол ч өөр шүү дээ. Хэд алхаад л тошлой, үхрийн нүд, гүзээлзгэнэ... Харин энэ говьд ч жимс байтугай булгийн цэвэр ус ч олдохуйяа бэрх юм шиг вэ дээ гэж хангайн зочин тунирхлаа. Тэмээчин өвгөн
- Бөөргийн элс хавиар хармаг ургадаг юм. Хармагны бутанд сууя. Тэр үхрийн нүд мүднээс чинь дутахгүй сайхан жимс байгаа юм. Түүж үзэхгүй юу? гэв. Жимсний сургаар хангайн зочны сэтгэл сэргэж
- Yнэн хэлж байна уу? Тэгвэл хоёулаа гарч салхилангаа тэр жимсийг чинь үзье. Ер нь хармаг зармаг гэцгээгээд байдаг юм. Ямархуу эд вэ дээ! Yзэх минь гэв.

Мань хоёр тэгээд санал нийлж, Бөөргийн элсэнд очихоор явлаа. Тэмээчин хөвөнтэй дээлтэйгээ, хангайн зочин бараг чармай нүцгэнээрээ явжээ.
- Хангайг бодвол шумуулгүй нь харин сайхан юм гэж хангайн зочин
олзуурхлаа. Удалгүй тэд Бөөргийн элсэнд хүрлээ
- За энэ элсэн дундуур туучаад үз. Наад муу бахиал чинь цоо шинэ болоод л гараад ирнэ. Би тэр солбиу хүрэнг бариад ирье. Тэр сондуулын цаана байж байна гэж тэмээчин өвгөн хэлэв. Хангайн зочин давсарсан цас мэт нургилсан шар элсэн дундуур нааш цааш явж, гараар цацаж, нуруугаар хөлбөрч дураараа хэсэг зуур аяглав. Төдхөн солбиу хүрнээ хөтлөөд өвгөн ч ирлээ.
Хоёул хамжин тэрхүү солбиу хүрэн атыг ширээр тахлав. Тавхайн дундуур нь хэлбэсэн ширэн тахаа өмсгөж бүдүүн тэвнээр сүвэлсэн шөрмөсөөр тавхайтай нь оёж бөхөлснөөр тэмээ тахлах ажил дууслаа. Дараа нь хоёул хармаг жимс түүхээр болжээ. Элсэн дундуур туучиж, бутнаас бут дамжин явсаар байтал хангайн зочны гутлын хоншоор, зулаг нь үнэхээр зүлгэгдээд цэвэршээд иржээ.
- Элс чинь нээрээ л халгаатай эд юм байна даа гэж хангайн зочин сая л зөвшин ярив.

Хоёул хармаг түүж эхэллээ. Нар хурцаар шарж хангайн зочны нүцгэн биен дээгүүр хөлс урсан цувж, говийн тэмээчин сэтгэл өег байлаа. Тэгтэл хангайн зочин орь дуу тавьж зүүн гараа алгадан чарлав. Тэмээчин өвгөн цочин босч гүйж хүрвэл хангайн зочны зүүн гарын булчин дээр зэс өнгөтэй эрхий хуруун чинээ цох хорхой наалдсан байлаа.
- Хүүе, хүүе битгий цохиж сандраа. Наадах чинь цочоовол салдаггүй юм. Аргаар салгах учиртай гэж тэмээчин өвгөн хэлээд бүснээсээ хэт авахаар тэмтрэхэд хангайн зочин айсандаа өвгөний үгэнд орсонгүй, нөгөөх цох хорхойг гараараа авч шидэхээр зулгааж эхлэв.
- Хүүе, болохгүй. Аргаар авдаг юм хүчээр салгавал шархлаж баалаад сүйд болно! гэж өвгөн хэлээд хэтээ гарган цахих зуур хангайн зочин тэсч чадсангүй нөгөөх цохыг хүчээр угзран авч хаяв. Булчин дээрээс нь цус урсан элсэн дээр дуслав. Зэсэн улаан хөлөө арзайлгаад эрхий хуруун чинээ цох мөн л элсэн дунд ойчив. Тэгтэл мань хангайн зочин баруун гар дээр бас нэг хөмрөг шигдэн суугаад хазахыг өвгөн харав. Хангайн зочны орилон тийчлэв. Өвгөн хэт цохиж асаасан уулаа унгатгаж нэг гараар зочны баруун шууг атгаж нөгөөгөөр унгадах уулыг барьж хөмрөг цохын нуруун дээр төөнөв. Цох ч өөрөө хөсөр ойчлоо.
- Яасан аймаар хорхой вэ? Юу гэдэг юм бэ? гэж хангайн зочин гайхан шүүрс алдав.
- Хөмрөг гэдэг цох. Хазахаар нь хүч хэрэглэвэл салдаггүй, салбал баалж шархлуулдаг. Харин хүж юмуу галаар төөнөвөл аяндаа өөрөө салаад гэм халгүй өнгөрдөг юм. Одоо зүүн гар чинь баална даа. Гурилаар хөхүүлэхээс биш! гэж тэмээчин өвгөн хэлэв.
Зэсэн өнгөт хөмрөг цохыг хангайн зочин элсэнд зүлгэгдсэн гутлаараа бяц гишгэлээ.

1998 он

Б.Даваацэрэн ″Би Алтайн Хөх Чоно″ Засагт ханы хөх харчууд

Засагт ханы хөх харчууд

                        Нэрт найрагч Л.Мягмарсүрэнд

Залгаа аймаг, хотол хошуунд

Зартай цуутай хөх харчууд , Засагт ханых

Зарлиг тушаал ,шүүх шашдирт

Замтай мөртэй хөх харчууд, Засагт ханых

Зөрүүд гээд адлаж болдоггүй

Зөнтэй шидтэй хөх харчууд, Засагт ханых

Зөөлөн гээд аархаж болдоггүй

Зүстэй нэртэй хөх харчууд , Засагт ханых

Мэдэж ав ,энэ засагт ханыхныг

Мэндэлж яв ,тэр хөх харчуудтай

Таниж ав ,энэ засагт ханыхныг

Танилцаж яв, тэр хөх харчуудтай

Алтай хангай, өрнө дорнод

Алдартай суутай хөх харчууд , Засагт ханых

Амьдрал тэмцэл, зовлон жаргалд

Аралтай нуруутай хөх харчууд, Засагт ханых

Ааштай гээд цэрвэж болдоггүй

Авъяастай сэтгэлтэй хөх харчууд , Засагт ханых

Аатай гээд дөрлөж болдоггүй

Андтай нөхөдтэй хөх харчууд, Засагт ханых

Мэдэж ав, энэ засагт ханыхныг

Мэндэлж яв, тэр хөх харчуудтай

Таниж ав, энэ засагт ханыхныг

Танилцаж яв, тэр хөх харчуудтай

Богд төр, алтан сэнтийд

Бодолтой суудалтай хөх харчууд, Засагт ханых

Булт олон, их монголд

Буянтай хүндтэй хөх харчууд, Засагт ханых

Бүрэг гээд гоочилж болдоггүй

Билигтэй номтой хөх харчууд , Засагт ханых

Барлаг гээд голж болдоггүй

Бурхантай сахиустай хөх харчууд, Засагт ханых

Мэдэж ав, энэ засагт ханыхныг

Мэндэлж яв, тэр хөх харчуудтай

Таниж ав, энэ засагт ханыхныг

Танилцаж яв , тэр хөх харчуудтай

2001.06.06

Ахмад дипломатч Ч.Даваадаш

-Таван үндсэн гол шинж чанар байдаг юм. Засагт ханы хөх харчуул маш сэргэлэн ухаалаг байдаг. Энэ бол нутаг устай холбоотой. Алтайн харчуул дэндүү гэмээр үнэнч шударга зан араншинтай. Бас хурц. Энэ нь аргагүй. Алтай нутгийн шовх сумбэр уулстай газар төрсөн хүмүүс яаж хурц биш байх вэ? Бид шударга, хурц хоёроосоо болж алддаг. Алтайхан аргагүй их хөдөлмөрч, ажилсаг. Манай нутгийн хүмүүс их цагаан, цайлган, гэгээлэг сэтгэлтэй. Хүнд муу юм санадаггүй. Өс хонзон бодохгүй. Үнэнийг улаан нүүрэн дээр нь улаа бутартал хэлчихээд л санаа амарна. Тэгээд мартчихна. Сэтгэлдээ ялзарч, бэтгэрч, өмхийрөхгүй. Энэ бол үнэхээр сонгодог сайхан хүнлэг чанар, хүний мөс жудаг юм...

Тонхил нутгийн охины уран бүтээлийг татаж аваад сонсоно уу

http://www.4shared.com/audio/-ghnZ4sa/Ankhaa-Tsetseg_chimsen_oyutan_.html?

Ч.Цэнгэл Монголдоо би хайртай

Та бүхэндээ Шарга сумаас төрөн гарч буй шинэ залуу дуучин Ч.Цэнгэлийн шинэхэн хийгдсэн уран бүтээлийг хүргэж байна. Уг дууны үгийг өнөө цагийн дууны үгийн нэрт мастер Ү.Хүрэлбаатар бичиж Г.Жаргалсайхан/Том Жагаа /  аяыг нь хийсэн байна. Клипэнд нь Монгол улсын заан Б.Соронзонболд тун чадамгай тогложээ.

мф татах: http://www.4shared.com/audio/WeZl3H2t/ChTsengel_Mongoldoo_bi_hairtai.html?

Л.Түдэв: “Бүтээл гаргах” насандаа “дүн авах” мөрөөдлөөр суралцдаг залуу үетэй болчихжээ

Төрийн шагналт, хөдөлмө­рийн баатар Л.Түдэв гуайн сонинд өгсөн ярилцлагыг хүргэе. 

-Таныг Монгол Ул­сын Ерөн­хийлөгчийн анх­ны сонгуульд МАХН-аас нэр дэвшин өрсөлдөж байсан тэр үйл явц одоо ч сонир­хол татдаг.

Тухайн үед та олон түмний итгэлийг хү­лээж Ерөнхий­лөг­чөөр сонгогдох магадлал маш өндөр бай­сан. Таны бодлоор ялагд­лын гол шалтгаан юу бай­сан бэ. Сурталчил­гааны үеийн тактикийн алдаа байв уу, эсвэл намын нэр хүндээс болсон уу?

-Улсын Ерөнхийлөгч болохсон гэж огтхон ч мөрөөдөж байсангүй. Учир нь тэр бол мөрөөдөл биш харин ноцтой хүнд алба. Гэвч шинэ Үндсэн хууль, бусад хуулиар сонгуульд намаас нэр дэвшүүлэх шинэ журам тогтсоныг баримтлан МАХН-аас хэд хэдэн хү­ний нэр дэвшүүлсэн до­тор миний нэр орсон юм. Тэрхүү Бүгд хурал дээр хүмүүс нэрээ татсаар бай­гаад миний нэр үлдсэнд намын хамт олны итгэ­лийг бодож нэрээ үлдээ­хийг зөвшөөрсөн. Тэгээд л компа­нит ажил өрнөж ид дундаа орох үед ажиг­лаж мэдсэн зүйл дээрээ тулгуурлан нэрээ татаж авахыг намын удирд­лагад хүссэн чинь зөв­шөөрөөгүй. Хуулийн да­гуу би "Үнэн" сонины ерөн­хий эрхлэг­чээсээ чө­лөөлөгдөж сул нэр дэв­шигч болоод ажиллаж байсан. Миний өрсөл­дөгч бөгөөд өчигдөр нь МАХН-ын гишүүн асан хүн Ардчилсан намд орж нэрээ дэв­шүү­лээд тухайн үед хашиж байсан албаа хашсаар л байсан. Уул нь чөлөөлөгдөөд орлогчдоо юм уу Бага хурлын даргад орлуулах байсан. Хууль ч тийм заалттай. Гэвч тэгээ­гүй. Иргэд бол хэргэм зэргийг дээдлэх зуршил­тайгаа хэвээр бай­сан. Тэгээд л ойлгомжтой шүү дээ.

-Залуучуудын Эвлэлийг олон жил удирдаж байсан уч­раас таныг улс төрийн зүтгэлтэн гэж боддог. Гэхдээ Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд өрсөлдөх шийдвэр гаргахдаа та чухам ямар байр сууринаас хандсан бэ. Улс орноо өөрчилье гэсэн байр сууринаас хандсан уу, эсвэл өөр шалтгаан байсан уу?

-Залуучуудын Эвлэл бол олон нийтийн байгууллага юм. Тэгэхээр миний ажил олон нийтийн ханд­лагатай байсан. Харин намын бодлогыг дэмжих үүрэгтэй, дайчин туслагч, залуу халаа нь байх тан­гарагтай байгууллага л даа. Гэхдээ төрд нэг их хамааралтай бус. Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөх шийдвэрийг би биш нам маань гаргасан тул би хүлээн зөвшөөр­сөн. Харин сонгуульд оролцох хөтөлбөрөө би өөрөө боловсруу­лан дэвшүүлсэн юм. "Монголоо Монголын ард түмэн аварна" гэдэг үзлийг л баримталж байсан. Тэр үед Монголыг хэн аврах вэ гэдэгт хүмүүс санаа зовж, "Монголыг газар л аварна"(С.Энхбаяр), "Мон­го­лыг пантейзм л аварна" (С.Эр­дэнэ), "Монголыг монгол ухаан аварна"(С.Баттогтох), "Монголыг хүүхэд л аварна" (П.Батнай­рам­дал), "Монголыг библи судар л аварна"(Р.Баттөмөр), "Монголыг куран судар л аварна"(Рахмет Шынай) гэх мэтээр гол төлөв "Ил товчоо" сонинд бичицгээж байсан цаг билээ.

Миний баримтлал бол "Монго­лоо Монголын ард түмэн л аварна" гэсэн санаа бөгөөд түүнээ хэрэг­жүүлэхэд "өрх бүр үйлдвэр", "хүн бүр үйлдвэрлэгч" болох ёстой л гэсэн төсөөллөөс өөр зүйл бай­гаагүй. Тэгэхдээ "дэвшил гаргахын тулд дэглэм хэрэгтэй" гэж үзээд "ДД" хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэчихсэн чинь "диктатур тогтоох юм гэнэ" гэж цуурхуулаад миний эсрэг "муна" болгон ашиглацгаасан. Өөр ч бас олон төрлийн явуулга байсан. Тэр тухайд нуршихаа түр түдгэлзэхгүй бол их цаг авчих байх аа. 

-Одоогийн Үндсэн хууль танд хэр санагддаг вэ?

-Одоогийн Үндсэн хууль уг нь ардчиллын шалгуур үзүүлэлтэд олон талаар тэнцэхүйц сайн хууль болсон. Түүнийг "түүхий" байхаас нь эхлээд МАХН-ын Удирдах зөв­лөлийн гишүүний хувьд бүтээлчээр оролцохыг эрмэлзэж "Их цааз" нэртэй эхлэлтээс нь аваад "Үндсэн хууль" гэдэг нэрээр батлалцах хүртэл санаа бодол, үг найруулгын хувь нэмэр оруулж, уг хууль батлах их хуралдаан дээр хэдэнтээ үг хэлж байсан хүний хувьд шинэ Үндсэн хуулийг нэлээд нарийн мэдэх билээ. Харин 2000 онд УИХ-ын хэсэг гишүүдийн санаачилгаар Үндсэн хуульд үгсэн халдаж, "дор­дохын долоон" засвар оруулсны балаг арав дахь жилдээ үргэлжилж байна.

Шинэ Үндсэн хуулийн хамгийн бүрхэг бүдэг хэсэг нь тавдугаар бүлэг буюу "Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц", мөн дөрөвдүгээр бүлгийн 62 дугаар хэсэг буюу "Нутгийн өөрөө удирдах байгуул­лагын тухай" зүйл юм гэж би үздэг. "Цэц" гэдэг нэр зохиогүйгээс "цэц­лэх" төдий газар буй болсон. Уул нь "Үндсэн хуулийн шүүх" гэж байх олон улсын жишигтэй юм. Бас "Орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага" хэмээх нь нэр төдий заалтаар бүрхэгдэн үлдсэн юм. Үндсэн хуулийн нэлээд заалт 18 жилийн турш хэрэгжээгүй учир "мөрөөдлийн хууль" гэмээр болсон гэх үндэстэй юм.

-Улс орныхоо амьдралд болж буй сүүлийн үеийн үйл явдлууд болон улс төр, эдийн засаг хоёр нийлэг байдлаар яваад байгаад та хэрхэн хандаж байна. Мөн олигархийн тухайд?

-Сүүлийн үеийн үйл явдал гэхээр маш олон хэрэг явдал, тэр тусмаа одоогоор тэмтрэгдэх төдий байгаа ч гэсэн мөдхөн тэнгэр ниргэхэд хүрэхээр үзэгдэл олон байна. Заримыг нь дүгнэж хэлэхэд эртдэхээр, зарим нь хэлээд хэлээд нэмэргүй болчихсон хэрэг явдлууд ч цөөнгүй. Ямарваа үйл явдалд хүнээс өөр эзэн байдаггүй. Хүн л гол хөдөлгүүр нь бас гол гэмтэн нь байдаг. Тэр тусмаа олон түмнээс тэднийг төлөөлөн ажиллах эрх мэдэлд сонгуулиар хүрсэн цөөн­хийн үйл ажиллагаа, хэрэг явдал бол "муугийн хор олонд, могойн цус тэнгэрт" гэдэг монгол ардын мэргэн үгийг байнга баримталж явах ёстой, тийм үүрэгтэй. Гэтэл тэдний удаа дараагаар "боловс­руулан баталсан" хуулиуд хийдэл­тэй (цоорхойтой), давхардалтай, өөр хоорондоо зөрчилтэй байсны балгийг тэд өөрсдөө биш өнөөх л тэднийг "сонгосон" олон түмэн үүрсээр ирлээ. Тары нь таниад төлөөллөөс нь татгалзуулъя, эргүү­лэн татъя гэхээр тэр эрхийг нь мөн л хуульд саармагжуулаад хаячих­сан байдаг тул халаглахаас өөр хүртээл сонгогчдод байхгүй нөх­цөлд бид аж төрж байна л даа. Сонгуулийн хууль, тэр ч байтугай Үндсэн хуулийг өөрчлөн сайж­руулах цаг нь аль хэдийнэ болжээ.   

-Зохиолчийнхоо хувьд "Нүү­дэл суудал" романдаа та нийг­мийн шилжилт хүмүүсийн сэтгэ­хүйг хэрхэн өөрчилж байгаа тухай бичсэн. Харин сүүлийн хорин жилийн шилжилт хүмүү­сийн сэтгэхүйд ямар өөрчлөлт авчирсан тухай зохиол бичив үү. Үүнд таны уран бүтээлчийн хандлага ямархуу байгаа вэ?

-Сүүлийн хорин жилийн нийг­мийн шилжилтийн сэдвээр "Төл" гэдэг роман зөгнөлт товчоо бичсэ­нийг 2000 онд "Адмон" хэвлэлийн газар тусгай ном болгон хэвлэн гаргасан. Энэ номын эхний бүлгүүд нь Монголын нийгмийн шилжих сэдлийн эхлэлийн тухай, дараахь бүлгүүд нь юунд хүрч мэдэхийг зөгнөн өгүүлсэн бичлэгтэй юм. Харамсалтай нь уншигчийн ой тойнд бүрэн бууж, бясалгалд хүрэхэд хол байгаа бололтой. 

"Шилжилт" гэдэг үг бол зээлд­мэл ойлголт. Өнгөрдөг зууны эхээр монголчууд хөрөнгөт нийгмийг алгасан эв хамтын буюу социалист нийгэмд шилжих зорилтыг өөрс­нөө ч, өрөөл бусдын шивнээгээр ч сонгож авсан. Түүнд хүрэхэд үнэ­хээр "шилжилтийн үе" хэрэгтэй байсан. Учир нь мөрөөдлийн тэр­хүү нийгмийг байгуулж байгаа гээд ихэд сурталдаж байсан Зөвлөлт Холбоот Улсад тэр нийгэм бүрэл­дэн төлөвшөөгүй яваа тул "хуулах" загвар бараг байгаагүй. Зөвлөлт Орос улс өөрөө ч шилжилтийн гэхээсээ "туршилтын" шатандаа байсан. Түүний баримт нь "хамт­рал", "коммуны" хөдөлгөөн. Мон­голд тэр нь халдаж гучаад оны үед малчдыг яаж хүчээр нэгэн дээвэр дор оруулах гэж оролдож, хичнээн их хохирол үзсэнийг "Нүүдэл суудал" романы маань ахмад насны баатрууд мартаагүй явааг ч цухас дурдаж билээ.

Хамтралжуулах хөдөлгөөн Орост өрнөж их зохиолч Шоло­ховын "Атрыг хагалсан" романд хүртэл тусгалаа олсон. Гэвч дэл­хийн дайн "социализм байгуулах" үйлст нь олон жилээр саад тотгор учруулсан. Дэлхийн дайны дараа цахилгаанжуулалт, атар эзэмшилт гэхчилэн нэлээд салбарт ахиц гарч, нэг хүнийг тахин шүтэх сэтгэлгээ хямарснаас гадна сансар эзэмших үйлст ихэд дэвшил гарч, дэлхийн дайнд ялсан Зөвлөлт Холбоот Улсын нэр хүнд ихээхэн өссөн. Дайны өмнөх жилүүдэд олсон амжилтандаа сэтгэл хөөрөх хандлага коммунистуудын дунд дэгдэхэд "комчваство" (комбар­дамнал) хэмээн шүүмжлэн дарж авсан нь дайны дараахь жилүүдэд өөр түвшинд өөр өндөрлөгт ахин гаарч "өнөөгийн Зөвлөлтийн хү­мүүс коммунизмд амьдрах болно" гэж Зөвлөлтийн удирдагч зарлаад хамгийн түрүүнд талхыг үнэгүй болгосон.

Талх бол манайдаа махтай адил амь зогоох гол тэжээл тул баярласан орос иргэд ам мэдэн зооглосоор тун удалгүй Орос улсын талх тарианы нөөц дуусч, талхаа дахин үнэлсэн билээ. "Ком­мунист сайрхал" нь бодот ахуйгаас дээш хол тасарсан хий үзэгдэл байсан болохоор Зөвлөлт Холбоот Улс гэнэт "коммунизмд шилжих" бодлоосоо зуун хувь эргэж зүгээ өөрчлөхөд хүрэхэд манайхан ч дуурайж мориныхоо жолоог эр­гүүлсэн.

Гэхдээ хүн ард хөрөнгөжөөгүй, үр хүүхэддээ өвлүүлэх өв хөрөнгө гэх юмгүй, наймаа панзанд гавиа­гүй, бэлэнчлэх муу зан сурсан хүмүүс гэв гэнэт америкийн ав­хаалж, японы овсгоо, хятадын ажилсаг чанарт шууд шилжихэд амаргүйн дээр урьд цагт "социа­лизм" гэж байгуулагдаагүй яваа юманд "шилжих" гэж бараг хагас зуун жил зарцуулсан болохоор одоо нэгэнт байгуулагдаад бараг хоёр зуун жил болсон хөрөнгөт нийгэмд шилжих нь уул нь амархан мэт боловч хөрөнгөгүй, овсгоогүй, санаачилгагүй хүмүүс хэлсэн төдий хийчихдэг ажил биш юмсанжээ. "Шилжилт" тэгээд монгол маягаар хорин жил үргэлжилсээр л...

"Шилжилтийн" гээд авгайлаад буй энэ жилүүдийн бэрхшээл, тул­гамдсан асуудлуудаар олон тооны эссе бичиж "Дал" болон бусад сонинуудад нийтэлсээр ирсэн маань "Бүтээлийн чуулган" 33 ботийн минь 17, 18, 19, 26, 31, 32, 33 дугаар ботиудад орсон билээ. Хүн амын цөөнх биш дийлэнх олонхийг хөрөнгөжүүлэхийн тулд жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг газар сайгүй дэмжиж, "өрх бүр үйлдвэр", "хүн бүр үйлдвэрлэгч" гэсэн уриаг хэрэгжүүлэхэд төр засаг идэвхтэй ажил хэрэгчээр туслах юм бол зах зээл ойрхон байнаа.        

-Улс төр, эдийн засаг, нийг­мийн өнөөгийн амьдралыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Өнөөгийн улс төр, эдийн засаг, нийгмийн амьдралыг дүгнэх гэдэг бол хэтэрхий мэдэмхийрсэн хэрэг болно. Тэр тусмаа ганц нэг хүн амны зоргоор хэлчихдэг зүйл биш. Нүүж байгаа айлыг гэрээ бариагүй яваа үед нь сайлаад ч, муулаад ч хэрэг байхгүй. Харин ачаа нь хазайж, чирэгдэж байгаа бол хэлэх л учиртай. Болж бүтэж байгаа юм их бий. Ганган тэрэг уначихсан, гар утас барьчихсан, гадаад улсаар хэсүүчилчихсэн, газрын наймаа эрхэлчихсэн, гарын бэлтэй болчих­сон монголчууд урд цагт хэзээ л ийм олон байлаа. Хог новш ухчих­сан, хонгил нүхэнд хоноглочихсон, хоолны шавхруу тамшаалчихсан, хоёр гараа тосчихсон монголчууд урд цагт хэзээ л ийм олон байлаа. Архинд донтчихсон, авгай хүүхдээ­сээ салчихсан, ажил хөдөлмөрөөс төсөөрчихсөн, аваар осолд өртчих­сөн, аллага зодоонд гаршчихсан, аав ээжийгээ гөвшчихсөн, авлигад амташчихсан монголчууд хэзээ л ийм олон байлаа. Ингээд бодоод, яриад байвал "түргэн тусламж" дуудахад хүрч мэдэх буйзаа.

Ажилгүйг нь ажилтай, авиргүйг нь журамтай, арчаагүйгий нь ас­рамжтай, авлигачдыг нь хазаартай болгоход төр, засаг хүчин мөхөс­дөж байна уу гэдгийг л тунгаан бодох хэрэгтэй юмсан даа.

-Таны уран бүтээлийн тухай ярина гэвэл маш өргөн хүрээнд ярих болно. Гэхдээ энэ удаа "Хорвоотой танилцсан түүх" тууж, "Оройгүй сүм" "Нүүдэл суудал" романы тухайд ярилц­маар байна?

-Нэрлэгдэж буй гурван зохиол гурвуулаа баримтат уран сайхны аргаар бичигдсэн юм. "Хорвоотой танилцсан түүх" гэдэг тууж уул нь гурван дэвтэр юм. Гэвч эхний дэвтрийг нь л хүмүүс илүү яриад байдаг. Тэр дэвтэрт Хантайширын нуруу, Овоо нуруу, Ар, Өвөр голд өнгөрүүлсэн бага насандаа то­хиолд­сон үнэн явдлуудыг л тэр хэвээр нь ой ухаанаасаа цаасан дээр буулгаад л хуулан биччихсэн юм. Өнгөрсөн зууны гучаад оны үед хөдөөгийн малчны хүүхдүүд гол, горхины усанд элэгдэж мөлий­сөн өнгө өнгийн чулуугаар л "гэр барьж" тоглодог байлаа. Өөр тог­лоом олддоггүй байсан цаг юм. Тэрнээс болоод чулуунд дуртай болж улмаар эх орондоо эх нутаг­таа хайртай болдог юм билээ. Дэлхийн дайны жилүүдэд бага сургуульд сурагч байсан үед үзэг, бэх, цаас олддоггүй байсан цаг. Аав маань бэхний шилэн савыг дуурайлгаж, хаягдал бурхны эр­хий хуруугаар зэсэн сав хийж өгсөн юм. Тэр зэс саванд хармагны жим­сийг хандалж хар ногоон бэх "үйлд­вэрлэн", сонины захыг хайчлан авч үдсэн нарийхан "дэвтэр" дээр бичдэг байлаа. Дайны үеийн хүнд жилүүд хүүхэд биднийг багаасаа хэрсүүжиж, юмаар юм хийхэд сур­гаж, ариг гамтай, даруу энгийн амьдрахад бас нөлөөлсөн юм. Тэр тухайд болсон явдлыг уул туужид өгүүлсэн. Гэхдээ аль болох хөг­жөөнтэй талаас нь харуулахыг зорьж билээ. Тэр нь зохиолч нөх­дөд маань таалагдсан юм уу, П.Лув­санцэрэн "Борзооны явдал", Ш.Гаадамба "Багын явдал", Ц.Дам­динсүрэн гуай "Жомбоо хүүгийн намтар" гээд л бага насаа дурсац­гаасан цуврал ар араасаа хөв­рүүлж билээ.  

Харин "Оройгүй сүм" романыг маань хэн ч даган давтсангүй шиг санагддаг юм. Уул нь Хантайши­рын нурууны ар, өвөр хоёрт бай­сан хоёр хүрээ хийдийн Өврийн хүрээ буюу Буян Залбирахын хий­дийг барьж байгуулаад оройг нь сайн гүйцээж чадалгүй орхисон түүхэн үйл явдлын тухай өгүүлсэн юм. Тэр үйл явдлыг намайг бага байхад манайд айлчилж хонон өнжин явдаг ахмадууд өөр хоорон­доо ярьцгааж нэг бус удаа дурсан хүүрнэж байсныг би нэгд нэгэнгүй тогтоон цээжилж авснаа хожим роман болгон бичсэн билээ. Гарч буй үйл явдал, хүмүүс нь цөмөөрөө байсан, болсон хэрэг, гагцхүү цааснаа найруулан буулгах ажлыг нь л би хийсэн боловч тэр бүхнийг нүдээр үзэж, биеэр оролцож явсан этгээд юм уу гэж намайг сэжиглэхэд хүргэсэн бололтой.

-"Нүүдэл суудал" романы баатрууд бодит хүмүүс гэдэг байх аа? 

- "Нүүдэл суудал" романы ту­хайд бол намайг хөдөө нутагт багшилж байх үед болсон үйл явдлыг  заримд нь оролцож байж бичсэн. Гурван гол баатар Доо­хүү (Лодойхүү), Сүрэн (Цээсүрэн), Маг­най (Дүгэр) нар бол одоо ч байгаа, бодот, нэр цуутай хүмүүс юм. Тэр үед аймгийн орлогч дарга байсан Гомбын Лодойхүү гуай өөрөө сана­лаа өгч нэгдэл байгуулахаар хөдөө гарч Халиун сумын суурийг тавьж "Коммунизмын төлөө" нэгдэл ("Эв хамтын төлөө" гэж романд гардаг) байгуулан ажиллаж олон санаа­чилга гаргаж улмаар Хөдөлмөрийн баатар болсон юм. Нөгөөх Сүрэн дарга буюу Цээсүрэн гуай бол тус нэгдлийн тулгын гурван чулууны нэг байж, намын байгууллагыг удирдан удаа дараа гавьяа бай­гуулж, одон тэмдгүүдээр шагнаг­даж явсан хүн. Тэр хүн одоо айм­гийнхаа ахмадын байгууллагыг удирдаж байна. Гурав дахь баатар буюу сум-нэгдлийн Эвлэлийн үүрийн дарга Магнай нэрээр зо­хиолд гардаг хүн бол одоогийн ардын багш Ж.Дүгэр бөгөөд түмний үр хүүхдийг асран өсгөх гавьяат үйлсийг насан турш хийсээр яваа.

Сум нэгдэл байгуулагдсанд баяр хүргэж бичгийн машин, "Мал­чин" гэдэг бяцхан хүлээн авагчаа миний бие илгээхэд Эвлэлийн үүрийн дарга Дүгэр хүлээн авч ганзагалаад Хүн чулууны давааг давж одсон билээ. Тэр бичгийн машины "Ө", "Ү" үсгийг монгол дархан гараар хийсэн бас "Харбин дахь Оросын консулын машин" гэсэн алтадмал үсэгтэй, өнөөгийн бичгийн машинаас их өөр, үсэг нь дээрээсээ доош бууж цаасан дээр гардаг сонин зүйл байж билээ.

Ийнхүү "Нүүдэл суудал" рома­ны бусад баатрууд зоотехникч Чавчиг (уг нэр нь Чавчигбазар) болон бусад бараг бүх хүний дүр нь цаанаа эзэнтэй, тэр ч байтугай Ардын их хурлын дарга Ж.Самбуу гуайд өргөсөн заргын бичиг хүртэл байдаг их зөрчилтэй  үеийг харуул­сан тул зарим баатар нь агсам тавьж байсан ч удаатай. Түүхэн романуудыгаа ч гэсэн яг л бодот баримт, болсон явдлыг харуулахыг би эрмэлзсээр ирлээ. 

-"Оройгүй сүм" романыг буд­дын гүн ухааны хамгийн нарийн ёс жаягаас авахуулаад гүн ухаа­ных нь дотоод мөн чанарыг гаргаж бичсэн зохиол гэж хүлээж авах хэсэг уншигч байхад нөгөө хэсэг нь шашныг хий хоосон, хэрэггүй зүйл гэж харуулахыг зорьсон зохиол гэцгээдэг. Тухайн үед та буддизмыг тийм гүнзгий судалсан байсан уу? 

-Буддагийн сургаал бол энэ дэлхийн зонхилох гурван том шаш­ны ах буюу анхдагч нь юм. Гэхдээ монголчууд үүнээс бүүр өмнө өөрийн гэсэн шүтлэгтэй бай­сан. Бас өөрийн гэсэн шүтээн бурхантай түүнээ тэнгэр гэж нэрлэ­дэг нь өнөө хүртэл хэвээрээ байгаа болохоор өмсдөг дээл хувцас­наасаа эхлээд л бурхны буюу хожмын нэрээр ламын шашин нь мөн л "өргөмөл" үзэгдэл гэдгээ өөрөө хэлээд байгаагаар барахгүй номлол нь бүрэн монголчлогдоо­гүй, бас монголоор уншлага үйлдэхгүй шахам явсаар шинэ зууны босго алхжээ.

Ойлгохгүй байгаа юмандаа хүн хоёр янзаар ханддаг. Нэг бол үл тоомсорлодог, нэг бол шүтэн би­шир­дэг. Аль алин нь буруутгах аргагүй үзэгдэл. "Бүх юм хоосон" гэсэн номлолыг бурхны шашин барьдгаас "хоосон чанарын ном­лол" гэгдсэн байдаг. Эцсийн дүн­гээр яривал үнэн үг. Ойрын дүнгээр яривал үнэн бус үг юм. "Эрдэмд оройгүй" гэдэг санааг л "Оройгүй сүм" романаар хэлэхийг зорьсноос өөр бодол агуулаагүй бичсэн тэр номыг уншигч бүр өөрийнхөөрөө цэгнэдэг бололтой юм.

-"Хорвоотой танилцсан түүх"-ийг гадаадын олон хэл дээр орчуулсан. Гадаад уншигчдын талаар танд ямар мэдрэмж, сэтгэгдэл төрсөн бэ?

-Хорвоотой танилцах үйл явц нь хүн болгоныг насан туршид нь дагалддаг. Учир нь хорвоо гэдэг бүрэн танихуйяа хэцүү, асар өргөн ойлголтын нэр. Гэхдээ бага насанд анх танилцсан "хорвоо" шиг мартагддаггүй юм байдаггүй. Хүн өндөр насандаа туулсан замаа эргэн дурсахад бага залуу насных нь явдал маш тод хурц бас гэрэл гэгээтэй үлдсэн байдаг атлаа сүү­лийн үеийнх нь бүдэгхэн санагддаг ажээ. Миний номнуудын дотроос бараг хориод гадаад хэлээр ор­чуулагдан гарсан зохиол юм боло­хоор гадныханд сонирхогддог биз ээ л гэж бодох юм.

-Романыг та анх хорин гурав­тайдаа бичиж эхэлсэн байх юм. Хорин гуравтай залууд ро­ман бичих ямар байсан бэ. Тухайн үеийн сэтгэгдэл болон одоо тэр үеэ эргэн бодоход ямар бодол төрдөг вэ?

-Хорин гурван нас гэдэг бол нэг их залуу нас биш. Өрнөдийн том эрдэмтэд хорь гаруй насандаа л том том нээлтээ хийсэн байдаг. Хөгжмийн зохиолчид бол түүнээс ч эрт нэрд гардаг. Манай нөхцөлд бол хүүхдийг цэцэрлэг, сургууль, их дээд сургууль гэж бага балчраас нь эхлээд ширээний цаана багшийн өмнө "номхон" суулгаж, багшийн заасныг давтан хэлүүлж муу, дунд, сайн, онц гэсэн дүн өгсөөр байгаад 25 жилийг нь яг л ийм суугаа бас багшийн үгээр "тотьчилсон" ярьдаг хүн болгочихдог тогтолцоо хагас зуун жил ноёрхсон тул "нээлт хийх", "бүтээл гаргах" насандаа "дүн авах" мөрөөдлөөр суралцдаг залуу үетэй болчихсон.

Одоо бүр чамлаад "12" жилийн сургалт буй болгожээ. Тэрнээс өмнөх үед бага, дунд, багшийн сургууль төгсөж 12 жил хожсондоо л олзуурхаж явдаг даа. Тэгээгүй бол юун роман  бичих. Цээж бичигт дарамтлуулаад өнгөрөх байсан хугацаа шүү дээ.

-Таны удирдаж байсан "Хаа­дын сан" цуврал одоо юу болж байгаа вэ. Тэр хөтөлбөр хэрэг­жээд дуусчихсан уу?

-"Хаадын сан" гэдэг олон нийтийн санаачилгын нэгэн хэлбэр үүссэнээс хойш 14 дэх жилийнхээ нүүр үзэж байна. Энэ бол ашгийн бус ер нь соён гэгээрүүлэх чиглэ­лийн төрийн бус үүсгэл санаачилга юм. Монголчуудын өнөө үеийнхэн ганцхан Чингис хаанаа(тэрийгээ ч нарийн сайн мэддэггүй) өмнөө барин бардамнах дуртай болсон боловч зөвхөн Хүннү гэгдсэн Хүн улсын их эзэнт төр байгуулагдаад даруй 2220 жилийн ой болох гэж байхад энэ хооронд төр барьсан хаадаа сайндаа л нэрнээс цааш мэдэхгүй байна. Үүнд хариу өгөхөөр "Хаадын сан" Монголын 100 хаан, найман богдын товч намтар цуврал гаргахаар санаа шулуудаж одоо найман богд, тавиад хаадын товч намтрыг нэрт эрдэмтдээр бичүүлэн гоёлын чу­луун шигтгээ, гэргээ чимэгтэйгээр хэвлүүлэн гаргаад байна.

Нэг ном гаргаад түүний орло­гоор дараахь номоо хэвлүүлж "хойт хормойгоороо урд хормойгоо нөхөж" явна. Төр засаг үүнд бараг анхаардаггүй гэхэд хилсдэхгүй. Харин уул сангийн гүйцэтгэх захи­рал соёлын гавьяат зүтгэлтэн Дугарсүрэн гэдэг ганц "зүтгүүртэй" гапий улаан мөнгөгүй айл. Бүтээ­лийн зөвлөлийн Ерөнхий эрхлэгч нь би юм л даа. Одоо цаана нь тавиад хааны намтар дутуу байгаа юм.   

-Таныг цагаа маш нарийн хуваарилж ажилладаг байсан тухай цөөнгүй сонсч байсан. Тэр тухайгаа ярьж өгөхгүй юу. Одоо өөрчлөгдсөн үү?

-Өдөр, шөнө, өглөө, үдэш ээл­жил­сээр байх тул цагийн хуваа­рийг өөрчлөх аргагүй. Гэхдээ өд­рийн найман цаг ажиллах хөдөл­мөрийн хуультай. Гэвч одоо би сул иргэн тул элдэв хурал, цуглаан, шоу зэрэг цаг идэгчийн эрхшээлээс гарсан. Одоо миний цагийг "улс төр биш уран бүтээл" эрхшээж байгаа. Харин "Дал" сонин л цагаас минь уншигчдын эрхшээлээр нэлээн авдаг. Миний цагийн хуваарь өмнө нь улсаас тогтоосон хөдөлмөрийн цагт л захирагддаг байсан. Ажил­даа цагтаа ирж, цагтаа явах хуу­лийг биелүүлдгээс өөр онцгой юм байхгүй асан. Одоо бол анд нөхөд, таних танихгүй хүмүүс л цагаас маань үе үе хумсалчих гээд байдаг. Нөгөөтэйгүүр, нас ахих тусам цаг үнэтэй бас бага болоод байгааг тоохгүй явж  болохгүй биз дээ.

-Хүмүүсийн харж байгаагаар та маш нарийн дэг, хуваарийн дагуу амьдарч ирлээ. Энэ нь танд уйтгартай биш байх л даа. Ийм дэглэмд та хэрхэн суралц­сан бэ?

-Цаг хугацаа гэдэг бол энэ хор­воо­гийн цорын ганц дарангуйлагч бас хэмжээгүй эрхт засаглал юм. Чулууг хүртэл цаг хугацаа хөгш­рүүлж өгөршүүлдэг юм. Хүнд бол энэ нас ганцхан удаа л заяах тул тэр хөрөнгөө зөв, ариг гамтай зарцуулах ёстой. Нүүдэлчин ов­гийн өв уламжлалаар амьдарч ирсэн өнөөгийн бидэнд цагийн тухай ойлголт их өөр байсан.

Цаг хожих ганцхан л арга байдаг. Тэр нь "богино хугацаанд их юм хийх" арга. Суурин соёл иргэншлийнхэн бол "автоматжуу­лах" аргаар бага цагт их юм хийдэг болсон. Монголчууд бидэнд бол "автоматжуулах" арга саяхнаас л харагдах болсон.

Тэгэхээр бага цагт их юм хийх миний бодож олсон арга бол дав­хар мэргэжил эзэмших асуудал байв. Тэгээд би нэгд, багш, хоёрт, зохиолч, гуравт, сэтгүүлч, дөрөвт, олон нийтийн зүтгэлтэн гэсэн давхар ажилд зүтгэж эхэлсэн. "Цөөхөн монголчууд бид нэг хүн гурван хүний ажил хиймээр байна" гэдэг саналыг дээр үед дэвшүүл­сэн. Гэхдээ тэрнээ өөрөө нотлохыг зорьсон. Одоо бол би зохиолч, сэтгүүлч, судлаач гэсэн гурван "чөдөртэй" байгаа. Тэр маань дэмий тэнүүлдэггүй юм. Бүтээлийн маань чуулган тус бүр нь 400-500 хуудастай 33 боть болон хэвлэгд­лээ. Саяхан сүүлчийн боть "Цагийн царай" нэртэй 574 хуудас ном гарлаа. Харин багшлах, улс төрд зүтгэх, олон нийтийн зүтгэлтний албаа насны эрхээр орхиж байна даа. Хоёр гартай мөртлөө гурван төрлийн ажил хийхээр ер нь уйдах байтугай сул зогсох зав гардаггүй юм билээ.     

-Сэтгүүлзүйд оруулсан таны хувь нэмрийн талаар яриад яах вэ. Харин сэтгүүлзүйн өнөөгийн амьдралыг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Тавин жилийн тэртээд сэтгүүл­чийн сүрэгт нэгдэн орсон цагаас хойш энэ ажилд зүтгэж явна. Өнөө­гийн сэтгүүлзүйн тухайд бол Үндсэн хуулиар олгогдсон "олон ургальч үзлийн" шилжилтийн үеийг сэтгүүлзүй, сэтгүүлчид үзэж байх шиг вэ дээ. "Олон санаат оргож чаддаггүй" гэж дээр үеийн мэргэн үгийг санууштай. 

-Нийгэм таныг бүхэлдээ соён гэгээрүүлэгч гэж хүлээж авдаг. Гэхдээ та нэг бол нийгмийн зүт­гэлтэн ч юм шиг, улс төрийн зүтгэлтэн ч юм шиг харагддаг. Чухам аль талаас нь өөрийгөө хардаг вэ?

-Соён гэгээрүүлэгч гэдэг үг бол уул нь зээлдмэл нэр томъёо. "Просветитель" гэдэг үгийг шууд аваад л "духан дээр" наачихсан гэсэн үг л дээ. Нийгмийн зүтгэлтэн, улс төрийн зүтгэлтэн гэсэн үгнүүд ч бас зээлдмэл шинжтэйгээс гадна урсан өнгөрөх үзэгдлийн нэр. Яагаад гэвэл нийгэм нэг байран­даа тогтчихсон цөөрөм биш. Ний­гэм гэдэг хүмүүсээс бүрддэг. Тэгэ­хээр хөгжил, хөдөлгөөнтэй үзэгдэл. Тогтонги байгаад байвал аливаа юм чанараан алдаж, өгөршиж, мууддаг. Нийгмийн зүтгэлтэн бол мөн л тийм шинжтэй бөгөөд нийг­мийн хөдөлгөөнд хэр зэрэг оролц­догоороо л ялгардаг. Гэхдээ урт настай биш. Нийгмийн зүтгэлтний урт нас бол ердөө л 12 жил байх нь олонтаа.

Ер нь ч аливаа нийгэм арван хоёр жилийн дотор шинэчлэгдэж дуусаад дараачийн шинэчлэгч юм уу, шинэчлэлийг шаарддаг. Ма­найх 1924 онд анхдугаар Үндсэн хуулиа батлан түүнийхээ дагуу шинэчлэл хийж эхлээд байтал гадны нөлөө их тусч, нийгэм үймэрч 16 жилийн дараа Үндсэн хуулиа шинэчлэхэд хүрсэн. Шинэ зүтгэлт­нүүд ч төрж гарсан. Гэтэл ахиад 12 жил өнгөрөхөд мөн л нийгмийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөж ши­нээр сэтгэгчид гарч ирээд "сэхээт­ний төөрөгдөл" гэгдэж бас сон­гуулийн шинэчлэл хийхээс аргагүй болсон. Тэр бүхний дунд шинэ уур амьсгал нэвтэрч эхэлснээр нэг хэсэгтээ "тайвширсан" боловч гурав дахь Үндсэн хууль хэрэгтэй болсон. 1960 онд гурав дахь үнд­сэн хуулиа боловсруулан "Бүгд Най­рамдах Монгол Ард Улсын зорилго бол социализмыг төгөл­дөр бай­гуулж цаашдаа коммунист нийгэм байгуулах явдал мөн" гэж заасан юм. Гэвч энэ Үндсэн хуульд гурван жилийн дараа анхны өөрчлөлт оруулж ахиад гурван жилийн да­раа хоёр дахь, ахиад гурван жи­лийн дараа гурав дахь, дөрөв дэх, нэг жилийн дараа тав дахь, зургаа дахь, жилийн дараа долоо дахь, жилийн дараа найм дахь, жилийн дараа ес дэх, таван жилийн дараа арав дахь, хоёр жилийн дараа арван нэг дэх, жи­лийн дараа 12 дахь, хоёр жилийн дараа 13 дахь, зургаан жилийн дараа 14 дэх, жилийн дараа 15 дахь, хоёр сарын дараа 16 дахь, дөрвөн сарын дараа 17 дахь засвар, нэмэлт өөрчлөлт хийхэд 1990 оны есдү­гээр сар гарчихсан байлаа.

Ийнхүү гурав дахь Үндсэн хууль 17 удаа их бага засварт орсноороо манай улсын үндсэн хуулиудын дотроос хамгийн олон "нөхөөс" тавиулсан нь 1992 оны дөрөв дэх Үндсэн хууль шаард­лагатай болсны "түүхэн гэрчээр" үлджээ. Зайлшгүй шинэ Үндсэн хууль шаардагдсан хэрэг. Тэгээд л одоогийн мөрдөж буй дөрөв дэх Үндсэн хууль төрж, өнөөг хүртэл 18 нас наслаад байна. Гэвч найман нас хүрэв үү, үгүй юу 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 14-нд түүнд дахин өөрчлөлт оруулж "долоон" нөхөөс тавьсан билээ. Нийгмийн зүтгэлтэн, улстөрч нар Үндсэн хуулийг даган мөрдөх ёстой учир тэд "журамлагдсан" сэтгэлгээтэй байдаг. Тэрнээс гаж­вал "тэрс үзэлтэн" цол хүртдэг нь түүхэн турш илэрхий болсон зүйл юм. Харин эрдэмтэн гэдэг бол баталгаатай зөвшөөрөх үнэний эрэлчин байх тавилантай. Дэв­шүүлсэн онолоо нотолж чадахгүй бол тэр эрдэмтэн биш. Зохиолч хүн бол эрдэмтнээс үүгээрээ өөр сэтгэл­гээтэн учир зохион бичдэг, тэгээд л зохиолч гэгддэг юм.

Гэхдээ хүн төрөлхтөн зохиомол зүйлд хууртагдахаа больж барим­тат уран өгүүлэмжийг сонирхох эрин зуунтай нэгэнт золгожээ. Тэрнээс үүдээд сэтгүүлч нарын ханш өслөө. Сэтгүүлч бол "сэтгэгч" гэдгээс гаралтай үг. Сэтгүүлч хүн бодот байдлыг яг байгаагаар нь уран сайхны хэл найруулгаар дүрслэн бичих болсноос уран зохиолыг баримтат уран зохиол шахан "жийдэг" болоод байна. Тэр тухайд өнгөрсөн XX зууны дунд үед зохиолчдын хурал уулзалтууд дээр би хэлж ярьж л байсан. Харин уран бүтээлдээ бол тэр зарчмаа барь­саар ирлээ.        

-Аав, ээж, өөрийн өвөг дээд­сийнхээ тухай та нандин дур­самжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Аав маань малчин, анчин, дараа нь гар үйлдвэрийн ажилчин болж мужааны мэргэжил эзэмшээд түүгээрээ бүх амьдралаа дүүргэ­сэн. Ээж маань мөн адил зам туулсан. Гэхдээ мужаан биш, ээж байсан. Харин гүн угсаатай хүн байсан юм билээ.

-Таны номын их ажилд гэр бүл, үр хүүхдүүд тань тусалдаг уу. Ямар хэлбэрээр?

-Номын ажлаас өөр өөр мэргэ­жил эзэмшсэн учраас хүүхдүүд нэг их оролцдоггүй. Харин номын санчийн хувьд авгай маань миний "менежир" болдог. Бас ном хэвлэл, мэдээлэл олоход тусалж, бүтээ­лийн чуулганыг эмхэтгэн бүрдүү­лэхэд тусалдаг. 

-Хэвлэл мэдээллийнхэн бо­лон залуу зохиолчид ч юмуу ер нь залуус тантай уулзаж ярил­цахыг хүсдэг ч та үүнд цаг гар­гадаггүй. Хүмүүстэй та яагаад уулздаггүй юм бэ?

-Залуус надтай уулзах гэж биечлэн санал тавих нь ховор. Уулзалт гэдэг бол цаг идэх болов­сон хэлбэр. Уулзсан хүний үрсэн цаг дээр уулзалтад оролцсон олон хүний зарцуулсан цагийг нэмбэл нэг уулзалт их үнэтэй. Гэтэл тэр гарзыг нөхөхөөр юм ярьж өгөхгүй бол бүүр ч хохиролтой. Бас хүний яриаг нэг чихээр сонсоод нөгөө чихээрээ гаргачихдаг хүмүүст бол цаг улам ч хайран болдог юм. 

-Та ихэнхдээ багш, дарга гэх мэт конторын ажил хийж байсан. Гэсэн хэрнээ, өргөн хүрээтэй уран бүтээлийн сан хөмрөгөө яаж бүтээгээ вэ?

-Багш байхад хүүхдүүдийн дунд цаг өнгөрөхийг мэддэггүй явлаа. Тэдэнд марк Твений зохиолуудыг ярьж өгдөг байлаа. Тэр үед мон­голч­логдоогүй байсан романуудыг бүлэг бүлгээр нь ярьж өгдөг сөн. Тэдгээр шавь нарын маань дотроос С.Лочин, С.Пүрэв, Д.Цахилгаан, Т.Юмсүрэн, Ж.Гал, Б.Дорж, Ш.Ша­жинбат, гэхчилэн арваад зохиолч хожим төрж гарсан байдаг. Залуу­чуудын байгууллагыг удирдаж байх цагт залуус, хүүхдийн дунд голдуу ажилласнаас биш конторт суух нь гол биш байсан билээ. Хүмүүс хаана ч байдаг тул тэдэнтэй уулзах нөхцөл бүрэн хангалттай. Гагцхүү хүний ярианд анхааралтай хандаж, авах гээх юмаа олох нь чухал. 

-Сүүлийн үед уран бүтээлд тань ямар өөрчлөлт хийгдэж байгаа вэ? 

-Сүүлийн үед зүсээ хувилгах хэрэгцээгүй тул хуучнаараа л өгүүл­лэг, тууж, нийтлэл бичиж байна. Харин баримтат, асуудалт нийтлэлд л гол үгээ зориулж байна даа. 

-Таныг нарийн бичгийн дар­гаараа хэзээ ч эмэгтэй хүнийг сонгож ажиллуулж байгаагүй гэж сонсч байсан. Үүнд ямар шалтгаан байсан бэ?

-"Нарийн бичгийн дарга" гэдэг нэр томъёо бас л зээлдмэл хуул­бар юм. Томоохон дарга нар энэ албанд хүүхнүүдийг голчлон ажил­луулдаг нь бүүр зуршил, бас орос өвчин юм. Би ердөө л хоёр то­хиолдолд "нарийн бичгийн дарга" гэдэг туслагчтай байлаа. Нэгд, Эвлэлийн Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга байхад (өөрөө нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, үүдэнд суудаг нь бас "на­рийн бичгийн дарга" шүү), мөн "Үнэн" сонины Ерөнхий эрхлэгч байхад тус тус үүдэндээ "нарийн бичгийн даргатай" байв. Хоёулаа л залуухан хархүү байсан. Тэд үнэн хэрэгтээ "туслагч нар" юм л даа. Ер нь ч тэгээд үүдэндээ эмэгтэй хүн суулгачихаад түүнийг зарц, шивэг­чин шиг ажиллуулж байх нь ёс суртахууны нэгэн төрлийн гажиг юм. Өөр шалтгаан байхгүй л дээ. 

-Та зохиолч нөхдийнхөө тухай дурсахгүй юу. М.Цэдэндорж гуай, С.Дашдооров гуай та гурав багын найзууд бил үү?

-М.Цэдэндорж ч  С.Дашдооров ч ял­гаагүй бид бага ангийн багш бэлтгэдэг "их сургууль" болсон багш нарыг бэлтгэх сургуулийн сураг­чид байлаа. Их сургуульд багшлах чадвартай, өв тэгш хүмүү­жилтэй бага ангийн багш бэлтгэдэг үеийнх нь сүүлчийн сурагчид бид байсан гэж болно. Зураач, дуучин, тамирч­наар алдаршиж болох ч бид хэд зохиолч болохоор сонгосон юм. Тэр сонголт ч зөв байсан бололтой.

Н.ПАГМА /Өдрийн сонин/                                                                                                                        2010оны 07сарын05